Σχολική αυτονομία, ευρωπαϊκή εμπειρία και ελληνική πραγματικότητα

Του Κώστα Ανθόπουλου
Μέλους του Δ.Σ. Α΄ Συλλόγου Εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ανατολικής Θεσσαλονίκης

Θεωρητικοί σε θέματα Εκπαιδευτικής Διοίκησης, τόσο στην Ελλάδα όσο και σε διεθνές επίπεδο, συγκλίνουν στην άποψη ότι τα αποκεντρωτικά συστήματα εκπαιδευτικής διοίκησης συμβάλλουν σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό στη βελτίωση της ποιότητας στη λειτουργία του σχολείου συγκριτικά με τα συγκεντρωτικά μοντέλα διοίκησης.  Για τον λόγο αυτό,  η αποκέντρωση και η σχολική αυτονομία εφαρμόζεται από τα διοικητικά συστήματα εκπαίδευσης σε πλήθος χωρών ανά τον κόσμο αποτελώντας κύριο μηχανισμό αναζωογόνησης της σχολικής μονάδας.

Ωστόσο διαφοροποιείται ο τρόπος απόδοσης σχολικής αυτονομίας από χώρα σε χώρα, με αποτέλεσμα να παρατηρούνται αποκλίσεις όσον αφορά την αποτελεσματικότητά της. Σύμφωνα με την επιστημονική έρευνα, έχει διαπιστωθεί ότι υπάρχουν θετικές και αρνητικές διαστάσεις στο πεδίο της εφαρμογής της.

Στις θετικές αποτιμήσεις εφαρμογής της σχολικής αυτονομίας συγκαταλέγονται:

➢    Η ελεύθερη δράση του σχολείου και η ευελιξία στη λήψη αποφάσεων
➢    Η διαμόρφωση ξεχωριστής σχολικής κουλτούρας
➢    Η προσαρμογή των αναλυτικών προγραμμάτων με βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τις ανάγκες των μαθητών
➢    Ο εκδημοκρατισμός της Εκπαίδευσης και η ενεργή συμμετοχή των εκπαιδευτικών στη διαμόρφωση της εσωτερικής εκπαιδευτικής πολιτικής του σχολείου
➢    Η άμβλυνση κοινωνικών ανισοτήτων
➢    Η αυτενέργεια των εκπαιδευτικών και η ανάπτυξη καινοτόμων πρακτικών

Οι αρνητικές επιπτώσεις εφαρμογής της σχολικής αυτονομίας έχουν σχέση με:

➢    Την αλλοίωση του δημόσιου χαρακτήρα της Εκπαίδευσης
➢    Τη δημιουργία Εκπαίδευσης πολλών ταχυτήτων
➢    Την εξάρτηση από την Τοπική Αυτοδιοίκηση ή από ιδιώτες χορηγούς
➢    Την αλλαγή των εργασιακών σχέσεων

Στη χώρα μας η συζήτηση για δομικές αλλαγές στην Εκπαίδευση με προσανατολισμό την ενίσχυση της σχολικής αυτονομίας διεξάγεται ακόμα σε κλίμα δυσπιστίας και προκαταλήψεων που θέτουν εμπόδια στο να αποκτήσει ουσιαστικό περιεχόμενο.

Για να απεμπλακεί ο θεωρητικός προβληματισμός από διάφορες αγκυλώσεις και ιδεοληψίες θα πρέπει να τεθούν στην ατζέντα του βασικά θέματα που αφορούν τις οργανωτικές, διοικητικές και παιδαγωγικές παρεμβάσεις που απαιτούνται να δρομολογηθούν σχετικά με τον ρόλο της σχολικής μονάδας και κυρίως ζητήματα που αφορούν τη ριζική αναδιάρθρωση του μοντέλου διοίκησης της εκπαίδευσης.

Με βάση όλα τα παραπάνω, τέτοιου είδους παρεμβάσεις, που ενδυναμώνουν τον χαρακτήρα αυτονομίας της σχολικής μονάδας, συμπυκνώνονται στις ακόλουθες προτάσεις:

1.    Διεύρυνση των αρμοδιοτήτων της σχολικής μονάδας σχετικά με το περιεχόμενο του αναλυτικού προγράμματος, έτσι ώστε να υπάρχει δυνατότητα να το εμπλουτίζει και να το προσαρμόζει στις ανάγκες των τοπικών κοινωνιών. Αυτό απαιτεί την απαλλαγή του εκπαιδευτικού από τον ρόλο του «μεταπράτη» της διδακτέας ύλης και τη δημιουργία ενός θετικού κλίματος για την εφαρμογή της διαθεματικής προσέγγισης της γνώσης στο σχολείο που να οδηγεί σε μια διαφορετική προσέγγιση του αναλυτικού προγράμματος και σε διαφορετικούς τρόπους επεξεργασίας και εφαρμογής του.

2.    Δυνατότητα επιλογής των διδακτικών εγχειριδίων από την εκάστοτε σχολική μονάδα και λήψης αποφάσεων για θέματα που αναφέρονται στα μέσα και τις μεθόδους διδασκαλίας και μάθησης, ώστε να είναι περισσότερο αποτελεσματικές από τους συγκεκριμένους δασκάλους, με τους συγκεκριμένους μαθητές, κάτω από τις ιδιαίτερες συνθήκες της σχολικής μονάδας.

3.    Την καθιέρωση παιδαγωγικών συνεδρίων σε επίπεδο σχολικής μονάδας και εκπαιδευτικής περιφέρειας μέσα από τα οποία θα αναδεικνύεται το εκπαιδευτικό έργο του σχολείου και θα δίνεται η δυνατότητα να γίνεται ανταλλαγή εμπειριών μεταξύ των εκπαιδευτικών σχετικά με τη διδακτική πράξη, με απώτερο στόχο τη συνεχή βελτίωση της ποιότητας του παρεχόμενου έργου.

4.    Σύσταση παιδαγωγικού συμβουλίου τάξης και καθιέρωση συστηματικών συναντήσεων ανά τακτά χρονικά διαστήματα των εκπαιδευτικών που διδάσκουν στην ίδια τάξη, σε συνεργασία με τη διεύθυνση του σχολείου, για τον συντονισμό του εκπαιδευτικού έργου και την αποτελεσματικότητα των διδακτικών πρακτικών που ακολουθούνται.

5.    Δημιουργία διαύλου επικοινωνίας σχολείου-οικογένειας και παροχή κινήτρων για ανάπτυξη πρωτοβουλιών προκειμένου να συμπληρωθεί το εκπαιδευτικό έργο (ενεργοποίηση σε θέματα υγιεινής και ασφάλειας στο σχολείο, ξεναγήσεις σε μουσεία, θέατρο, τέχνες, επαγγελματικός προσανατολισμός κ.α.)

6.    Σύσταση εκπαιδευτικών συνεταιρισμών για την υλοποίηση δράσεων που έχουν σχέση με θέματα πολιτιστικών και αθλητικών προγραμμάτων, θέματα διατροφικών συνηθειών, ψυχικής υγείας, οργάνωσης και υποστήριξης βιβλιοθηκών, αναβάθμισης των υποδομών της λειτουργίας του Ολοήμερου Σχολείου κ.α.

7.    Μεταβίβαση και κατανομή αρμοδιοτήτων και ευθυνών από τη σχολική ηγεσία προς όλους τους μετόχους της σχολικής κοινότητας για κατάλληλη αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού, ώστε να προκληθεί το ενδιαφέρον των εκπαιδευτικών και να νιώσει ο καθένας συν-δημιουργός που με τις δικές του ικανότητες, πρωτοβουλίες και ιδέες συμβάλλει στην ανάπτυξη μιας επιτυχημένης και καινοτόμου πορείας της σχολικής μονάδας και ταυτόχρονα επιτυγχάνει την προσωπική και επαγγελματική του ανάπτυξη. Ενδεικτικό παράδειγμα μιας τέτοιας εσωτερικής διαδικασίας κατανομής εξουσιών αποτελεί η δημιουργία ομάδων εργασίας ή επιτροπών για τη λήψη αποφάσεων σχετικά με θέματα που αφορούν την οργάνωση της σχολικής ζωής, τη σύνδεση του σχολείου με την τοπική κοινωνία και τις ανάγκες της, την αντιμετώπιση σχολικής βίας ή άλλων κρίσεων, έκτακτων καταστάσεων κ.λπ.

8.    Παροχή δυνατότητας αυτοδιαχείρισης και αυτοδιάθεσης στη σχολική μονάδα δίχως άνωθεν γραφειοκρατικής έγκρισης για το σχεδιασμό-προγραμματισμό του σχολικού έργου (εκπαιδευτικές επισκέψεις, εκδρομές, μορφωτικές, πολιτιστικές και κοινωνικές εκδηλώσεις για τη σύνδεσή της με την τοπική κοινωνία και τις ανάγκες της κ.α.)

9.    Καθιέρωση τομέα διδακτικού σχεδιασμού και παραγωγής διδακτικού υλικού εντός σχολικής μονάδας για την υποστήριξη του διδακτικού έργου του εκπαιδευτικού καθώς και συναντήσεις ανατροφοδότησης και ανταλλαγής εμπειριών μεταξύ τους για διερεύνηση καινοτόμων παιδαγωγικών εφαρμογών και σχεδίων διδασκαλίας που θα απορρέουν από την αυτενέργεια, τη δημιουργική πρωτοβουλία, την επαγγελματική ικανότητα, σε συσχέτιση με το ενδιαφέρον και τη συμμετοχή των ίδιων των εκπαιδευτικών και των μαθητών.   

10.    Θεσμική κατοχύρωση της υλοποίησης προγραμμάτων ενδοσχολικής επιμόρφωσης μέσω της διασύνδεσης της σχολικής μονάδας με πανεπιστημιακά τμήματα, επιστημονικούς φορείς και μορφωτικά κέντρα με στόχο την επαγγελματική αναβάθμιση των εκπαιδευτικών, αξιοποιώντας ταυτόχρονα, εφόσον είναι δυνατόν, και τους ίδιους τους εκπαιδευτικούς ως επιμορφωτές.  Τα προγράμματα ενδοσχολικής επιμόρφωσης μπορούν να επιτρέπουν συμπράξεις μονάδων, όπου είναι δυνατό και επιθυμητό. Προτείνεται να γίνεται μια πρώτη εκτίμηση των επιμορφωτικών αναγκών από την ολομέλεια του Συλλόγου Διδασκόντων και στη συνέχεια να γίνεται ανάθεση, είτε σε ειδικούς είτε στους ίδιους τους εκπαιδευτικούς της σχολικής μονάδας  του σχεδιασμού, το περιεχομένου και της διεξαγωγής του επιμορφωτικού προγράμματος. Η ενδοσχολική επιμόρφωση μπορεί να καταλήγει και στη διεξαγωγή εκπαιδευτικών ερευνών από τους ίδιους τους εκπαιδευτικούς κάθε σχολείου, διαδικασία που τους καθιστά εκπαιδευτικούς ερευνητές και αποτελεί στήριγμα και εφαλτήριο για την επαγγελματική τους ανάπτυξη.

11.    Σύσταση διευρυμένου συμβουλίου διοίκησης σχολικής μονάδας το οποίο θα έχει την ευθύνη διαμόρφωσης της παιδαγωγικής στρατηγικής της σχολικής μονάδας για τη διευθέτηση εκπαιδευτικών προβλημάτων μέσα από μια συλλογική ενεργοποίηση τόσο του συλλόγου διδασκόντων όσο και των συμβουλευτικών φορέων του σχολείου και των ειδικών επιστημόνων με τους οποίους συνεργάζεται το σχολείο.

12.    Οργάνωση ειδικών επιμορφωτικών προγραμμάτων που να μην απευθύνονται μόνο σε διοικητικά στελέχη της εκπαίδευσης αλλά και σε απλούς εκπαιδευτικούς με την υποστήριξη του Εθνικού Κέντρου Δημόσιας Διοίκησης (Ε.Κ.Δ.Α.) σχετικά με τον δημοκρατικό σχεδιασμό του εκπαιδευτικού έργου της σχολικής μονάδας, τη δυναμική της ομάδας, τεχνικές λήψης αποφάσεων, ανάπτυξη δεξιοτήτων επικοινωνίας και συνεργασίας, διαχείριση κρίσεων και εν γένει θέματα που αφορούν, εκτός της επαγγελματικής ανάπτυξης, και την προσωπική ανάπτυξη των εκπαιδευτικών.

13.    Αποδέσμευση των εκπαιδευτικών από εργασίες και λειτουργίες γραφειοκρατικού τύπου, με ενίσχυση της διοικητικής υποστήριξης της σχολικής μονάδας μέσω τοποθέτησης ατόμου επιφορτισμένου αποκλειστικά με την γραμματειακή υποστήριξη, έτσι ώστε απρόσκοπτα ο κάθε εκπαιδευτικός να αφοσιώνεται αποκλειστικά στο παιδαγωγικό του ρόλο.

Συμπερασματικά, για την ενίσχυση και την υποστήριξη της αυτονομίας του σχολείου προϋποτίθεται και απαιτείται η ανάπτυξη ενός «πολιτισμού εμπιστοσύνης» μεταξύ της πολιτείας και της εκπαιδευτικής κοινότητας, καθώς και σχέσεων συνεργασίας, συλλογικότητας και συνευθύνης των εμπλεκομένων στην εκπαιδευτική διαδικασία. Οι ουσιώδεις αλλαγές που πρέπει να συντελεστούν για την απαλλαγή του σχολείου από τη χειραγώγησή του και τον ασφυκτικό έλεγχο από την κεντρική εξουσία, είναι επόμενο ότι θα βρεθούν αντιμέτωπες με κατεστημένες νοοτροπίες, αντιλήψεις και πρακτικές πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων που συγκρούονται στο πεδίο της λειτουργίας της εκπαίδευσης. Ωστόσο, το ουσιαστικό άνοιγμα του σχολείου προς την εκπαιδευτική κοινότητα και την κοινωνία, μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνον μέσα από διαδικασίες, ρυθμίσεις και μέτρα που εμπεδώνουν και κατοχυρώνουν την αυτονoμία της σχολικής μονάδας.