Γιάννης Κουτεντάκης, Ομότιμος Καθηγητής, Πρόεδρος Εθνικού Κέντρου «Η Άσκηση είναι Φάρμακο–Ελλάς»
Μείωση της ύλης, αλλαγές στη διάρθρωσή της, ορθή κατανομή των θεμάτων και έμφαση στα ουσιώδη, είναι μεταξύ των βημάτων που προτείνει επιστημονική επιτροπή στην ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας προκειμένου να οξυνθεί η κριτική ικανότητα των μαθητών και να επιτευχθεί «αλλαγή σελίδας» στην ελληνική εκπαίδευση. Η εν λόγω επιτροπή βασίστηκε στα αποτελέσματα των εθνικών εξετάσεων διαγνωστικού χαρακτήρα, που οργανώθηκαν για πρώτη φορά φέτος στην Ελλάδα, σε περίπου 11.000 μαθητές της ΣΤ΄ Δημοτικού και της Γ΄ Γυμνασίου. Οι εξετάσεις ονομάστηκαν «ελληνικό PISA» καθώς ακολούθησαν το μοντέλο των εξετάσεων του ομώνυμου διαγωνισμού του ΟΟΣΑ.
Αν και για χρόνια γνωστό στους εντός των τειχών, η επιτροπή εντόπισε ένα ουσιώδες πρόβλημα. Έχουν όμως οι προτεινόμενες αλλαγές το ειδικό βάρος από μόνες τους να οδηγήσουν στην πολυπόθητη αλλαγή σελίδας στην ελληνική εκπαίδευση; Μήπως –για άλλη μία φορά– απουσιάζει το αυτονόητο; Έχει ληφθεί υπόψη το πρωτογενές υλικό, που είναι η ίδια η φύση του παιδιού;
Σχολείο, κίνηση, μάθηση
Πολλές φορές ρώτησα μαθητές δημοτικού και γυμνασίου εάν θα προτιμούσανε μία ώρα ελεύθερο ή οργανωμένο παιχνίδι σε υπαίθριο χώρο, ή μία ώρα διδασκαλίας σε μία άρτια εξοπλισμένη αίθουσα με τον δάσκαλο/δασκάλα της αρεσκείας τους. Οι απαντήσεις ήταν σαφώς υπέρ της πρώτης επιλογής: παιχνίδι. Γιατί; Διότι το παιχνίδι, και η σωματική κίνηση γενικότερα, είναι πολύ πιο κοντά στη φύση και στις ανάγκες του παιδιού από οτιδήποτε άλλο. Το βλέπουμε άλλωστε και στα νεαρά ζώα: όπως και τα παιδιά, μαθαίνουν παίζοντας και κινούμενα ασταμάτητα.
Σύμφωνα με σειρά διεπιστημονικών μελετών, ο άνθρωπος εξελίχθηκε κυρίως μέσω της λειτουργίας του μυϊκού του συστήματος, ήτοι της κίνησης. Ανατομικά δε χαρακτηριστικά, όπως η καμάρα του πέλματος, τα μακριά σκέλη και η δυνατότητα ταυτόχρονης αναπνοής από μύτη και στόμα (που πολλά ζώα δεν έχουν), παραπέμπουν ευθέως σε έναν αποτελεσματικό μηχανισμό κίνησης. Χάρη σ’ αυτό το μηχανισμό ο πρωτόγονος άνθρωπος είχε τη δυνατότητα να προστατευθεί, να διεκδικήσει ζωτικό χώρο, και να εμπλουτίσει την διατροφή του με ζωικές πρωτεΐνες και λίπη, δημιουργώντας έτσι τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη του εγκεφάλου. Κυρίως όμως μάθαινε. Μάθαινε τα δύσκολα μαθήματα της επιβίωσης και της προόδου.
Άραγε, στη σύγχρονη εποχή, η σωματική κίνηση ως εργαλείο μάθησης (σωματική αγωγή το λέγαμε παλαιότερα), εξακολουθεί να έχει ρόλο; Ναι, είναι η απάντηση. Αν, για παράδειγμα, μετρήσουμε τον μεταβολισμό (βιοχημικές διαδικασίες που εμπλέκονται στην παραγωγή και απελευθέρωση ενέργειας) στις αναπτυξιακές ηλικίες, θα διαπιστώσουμε ότι τα επίπεδα της συγκεκριμένης παραμέτρου είναι σχεδόν ταυτόσημα με αυτά ενηλίκων ατόμων, που όμως είναι αθλητές αγωνισμάτων αντοχής! Δηλαδή, τα παιδιά, από τη φύση τους παράγουν περισσότερη ενέργεια από οποιοδήποτε άλλο στάδιο της ζωής τους (εν μέρη για την κάλυψη των βιολογικών αναγκών της σωματικής ανάπτυξης) και, συνεπώς, η σωματική κίνηση όχι μόνο είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις εν λόγω ηλικίες, αλλά και επιβεβλημένη.
Αυτό ήταν πλήρως κατανοητό στη χρυσή εποχή του ελληνικού πνεύματος, όπου οι νέοι λάμβαναν την εκπαίδευσή τους από τέσσερις βασικούς δασκάλους: το γραμματιστή, το μουσικό, το χοροδιδάσκαλο και τον παιδοτρίβη-γυμναστή. Υπήρχε, λοιπόν, μία εκπαιδευτική ισορροπία (αρμονία) μεταξύ σωματικής και πνευματικής καλλιέργειας, τα θαυμαστά αποτελέσματα της οποίας παραμένουν αξεπέραστα.
Στη σύγχρονη Ελλάδα, δυστυχώς, όλοι οι περί παιδείας νόμοι των τελευταίων 40 τουλάχιστον ετών απέτυχαν να στηρίξουν το δισυπόστατο της ανθρώπινης ύπαρξης, δηλαδή το σώμα και το πνεύμα, με τα ελλείματα στο πρώτο να είναι εντυπωσιακά. Έτσι, οι νέοι μας δεν βιώνουν, για παράδειγμα, το «ίδρωμα της φανέλας» ή το καρδιοχτύπι της στοχοθέτησης, δεν καλλιεργούν την αυτοπεποίθηση, συγκέντρωση, προσοχή, μνήμη (που είναι ταυτόχρονα και προϋποθέσεις ακαδημαϊκής επίδοσης), και δεν γνωρίζουν πώς να εφαρμόζουν κανονισμούς, την ευγενή άμιλλα και το σεβασμό (που, παρεμπιπτόντως, ο Ολυμπιονίκης Αλέξανδρος Νικολαΐδης ανήγαγε σε αξίες ζωής στο συγκλονιστικό σημείωμα ανθρωπιάς και ψυχικής δύναμης που άφησε λίγο πριν φύγει για το μεγάλο ταξίδι). Αλήθεια, μελετώντας ποιο σχολικό βιβλίο ο νέος σήμερα θα ενστερνιστεί αυτές τις αξίες;
Σχολείο, υγεία, σωματική απραξία
Όπως προαναφέρθηκε, ο άνθρωπος εξελίχθηκε στη σημερινή του μορφή κυρίως μέσω της λειτουργίας του μυϊκού του συστήματος, δηλαδή της κίνησης. Βασικός όμως όρος αυτής της εξελικτικής πορείας ήταν η αρμονική συνύπαρξη σωματικής δραστηριότητας και υγείας. Όντως, η επιστήμη έχει πλέον εντοπίσει δεκάδες βιολογικούς μηχανισμούς που συνδέουν τις δύο αυτές παραμέτρους. Έστω και μισή ώρα σωματικής άσκησης ημερησίως μειώνει τις πιθανότητες θανάτου κατά 65%-68% σε επιβιώσαντες του καρκίνου.
Δεν βρέθηκαν μέχρι σήμερα βιολογικοί μηχανισμοί που να συνδέουν την υγεία με την ανεπαρκή σωματική δραστηριότητα που χαρακτηρίζει το σύγχρονο τρόπο ζωής. Αντίθετα, έχει διαπιστωθεί ότι η υποκινησία ενισχύει την εμφάνιση πολλών θανατηφόρων ασθενειών, όπως καρδιοπάθειες, καρκίνοι, διαβήτης και νευροεκφυλιστικά νοσήματα.
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, μόνο το 18% των αγοριών και μόλις 5% των κοριτσιών ηλικίας 15 ετών καλύπτουν τα απαραίτητα επίπεδα σωματικής δραστηριότητας για την θωράκιση της υγείας τους. Και η χαριστική βολή έρχεται από το ελληνικό σχολείο το οποίο, σύμφωνα με μελέτες, ουδόλως συμμετέχει στη βελτίωση ή έστω στη διατήρηση των βασικών επιπέδων σωματικής δραστηριότητας στους μαθητές, ναρκοθετώντας έτσι τη μελλοντική τους υγεία, την οικονομία και την άμυνα της χώρας, και κληροδοτώντας –συν τοις άλλοις– αυξημένες δυσκολίες στην αντιμετώπιση των συνεπειών της επερχόμενης κλιματικής αλλαγής. Ακόμα και τα ανησυχητικά φαινόμενα σχολικής βίας έχουν συνδεθεί με τη σωματική απραξία.
Συμπερασματικά, η όποια προσπάθεια αλλαγής σελίδας στη ελληνικό σχολείο (δημοτικό, γυμνάσιο) θα πρέπει να συνοδεύεται και από μία κίνηση μερικής –έστω– αποκατάστασης της υφιστάμενης ανισορροπίας μεταξύ σωματικής και πνευματικής εκπαίδευσης. Νους υγιής εν σώματι υγιεί!
Η εικασία ότι ο άνθρωπος αποτελείται από δύο διακριτές οντότητες που αποτελούν τους δύο βασικούς πόλους της ανθρώπινης ύπαρξης, δηλαδή του νου και του σώματος (δυϊσμός), αποτελεί ένα διαχρονικό φιλοσοφικό πρόβλημα. Η έμφαση του καρτεσιανού δυϊσμού στη γνωστική δραστηριότητα, επέβαλε την εστίαση στην ορθολογική διάσταση και προσδιόρισε τον κοινωνικό δράστη (άτομο) ως ένα απο-σωματοποιημένο (disembodied) ορθολογικό υποκείμενο όπου στη διαδικασία της επιλογής το σώμα δεν διαδραματίζει κανένα ρόλο.
Αντίθετα, ο μονισμός ή ενισμός, είναι η θεωρία που ανάγει την ποικιλία του κόσμου σε μία ενότητα και υποστηρίζει ότι ο νους και το σώμα δεν είναι οντολογικά ξεχωριστά είδη οντοτήτων (ανεξάρτητες ουσίες) και ότι ο νους μας αποτελεί μέρος του σώματός μας. Το ανθρώπινο σώμα ορίζεται πλέον ως ένα «διαρκώς παρόν ζωντανό δυναμικό πεδίο πρακτικών στις διαδικασίες έρευνας, μάθησης και γνώσης, άρρηκτα συζευγμένο με το οικολογικό, κοινωνικό, πολιτισμικό, οικονομικό και ιστορικό του πλαίσιο». Η άποψη αυτή του μονισμού υποστηρίχθηκε για πρώτη φορά στη δυτική φιλοσοφία από τον Παρμενίδη τον 5ο αιώνα π.Χ., στη συνέχεια από τον Αριστοτέλη και αργότερα υιοθετήθηκε τον 17ο αιώνα από τον ρασιοναλιστή Baruch (de) Spinoza και από τις σύγχρονες προσεγγίσεις της γνωσιοεπιστήμης και της νευροεπιστήμης, οι οποίες υποστηρίζουν ότι ο άνθρωπος είναι μια ψυχοσωματική ενότητα και έτσι πρέπει να αντιμετωπίζεται.
Ο Δρ. Κουτεντάκης, χαρακτηρίζει τον άνθρωπο ως ένα δισυπόστατο ον, δηλαδή ότι έχει δύο υποστάσεις (διφυές), σώμα και ψυχή. Έμμεσα ασπάζεται τον μεταφυσικό δυϊσμό του Πλάτωνα, και αργότερα του Καρτέσιου, ο οποίος υποβαθμίζει το σώμα σε υπηρέτη του νου, δίνοντας την πρωτοκαθεδρία στην ανάπτυξη του ορθολογικού νου ο οποίος ελέγχει και καθοδηγεί το σώμα ως υποδεέστερο. Στη σύγχρονη εποχή, ένα μεγάλο μέρος αυτών των αντιλήψεων συνεχίζει να παραμένει βαθιά ριζωμένο στην παράδοση της δυϊστικής εκπαιδευτικής φιλοσοφίας.
Σε πλήρη εναρμόνιση με την παραπάνω δυϊστική επιχειρηματολογία, η γνώση, η μάθηση και η κατανόηση προέρχονται αποκλειστικά από τη λειτουργία της καθαρής λογικής της οποίας ο βαθμός βεβαιότητας είναι τόσο ασφαλής που είναι θεωρητικά αδύνατο να αμφισβητηθεί η αλήθεια της. Επομένως, και ο στόχος της εκπαίδευσης σχετίζεται με τις ανάγκες και τις επιθυμίες του πνεύματος και όχι του σώματος. Μια διαμετρικά αντίθετη θέση της ιδέας του «καθολικού ανθρώπου». Είναι ένας κύριος λόγος που το σώμα (Σωματική Αγωγή) θεωρείται ως μάθημα κατώτερο σε ποιότητα (επικουρικό) σε σχέση με τα άλλα μαθήματα του ΑΠΣ. Επομένως, το σώμα είναι υποβιβασμένο σε σχέση με το νου, με απώτερο στόχο της εκπαίδευσης να απαιτείται υποταγή των φυσικών ορέξεων του σώματος στο πνεύμα. Ακόμη και ο απώτερος σκοπός του «Νους υγιής εν σώματι υγιεί» υπονοούσε ότι ένα υγιές σώμα θα υπηρετεί καλύτερα τον νου. Αυτές οι αποενσώματες προσεγγίσεις της διαδικασίας μάθησης και γνώσης αφερούν/στερούν από την ουσία της ανθρώπινης υπόστασης τη σωματοποιημένη διάστασή της και επικεντρώνονται αποκλειστικά στη λογική πτυχή της ύπαρξής της.
Οι αποενσώματες απόψεις αντικατοπτρίζονται ευκρινώς και στη νοοκρατική τάση των σύγχρονων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων τα οποία θεωρούν τους μαθητές ως «δυαδικές οντότητες, αγνοώντας και ξεχνώντας τη διάσταση της ενότητας ψυχής και σώματος σε μια εκπαίδευση η οποία εκτιμά την αξία του σώματος σε συνδυασμό με το νου σε μια ενοποιημένη αρμονική σχέση». Αποτέλεσμα αυτής της παραδοχής αποτελεί η χαμηλή προτεραιότητα στο μάθημα της Σ.Α. που παρατηρείται παγκοσμίως στα εκπαιδευτικά συστήματα. Είναι ιστορικά αποδεδειγμένο ότι κατά τη διάρκεια των τελευταίων τριών χιλιάδων χρόνων, μόνο τρεις αιώνες έχουν χαρακτηριστεί από μια πολιτισμική νοοτροπία που καθιστά την εκπαίδευση υπεύθυνη για την αρμονική ανάπτυξη του νου και του σώματος, ενώ τους υπόλοιπους είκοσι επτά αιώνες η εκπαίδευση εξυπηρετούσε τις ανάγκες της υποβάθμισης του σώματος. Μάλλον «και στη σύγχρονη Ελλάδα, δυστυχώς, όλοι οι περί παιδείας νόμοι των τελευταίων 40 τουλάχιστον ετών απέτυχαν να στηρίξουν το δισυπόστατο της ανθρώπινης ύπαρξης (Δρ. Κουτεντάκης)», όχι μόνο δεν απέτυχαν αλλά το υποστήριξαν μονοδιάστατα, κυρίως νοοκρατικά.
Συμπερασματικά, η γενικότερη αποδοχή του «Δόγματος της Εκπαιδευτικής Υπεροχής της Θεωρητικής Γνώσης σε σύγκριση με την Πρακτική Γνώση», υποβάθμισε και τραυμάτισε σε παγκόσμιο επίπεδο το ακαδημαϊκό κύρος της Σ.Α. δεδομένου ότι η Σ.Α. κατά κύριο λόγο ασχολείται με την πρακτική γνώση. Κατά συνέπεια, ο παραδοσιακός τρόπος διδασκαλίας της Σ.Α., διδάσκοντας μόνο πρακτικές φυσικές δραστηριότητες, ικανότητες και δεξιότητες, καθίσταται προβληματικός και μη ικανοποιητικός. Επομένως, αν η Σ.Α. δεν ενδιαφέρεται για την απόκτηση των παραπάνω μορφών γνώσης, τότε, σύμφωνα με αυτό το σκεπτικό είναι «μη ακαδημαϊκή» πειθαρχία και επομένως μη μορφωτική. Άρα, η Σ.Α. θεωρείται ως δραστηριότητα αναψυχής και «απλά ως πολύτιμο κομμάτι της εκπαίδευσης η οποία όμως στερείται εκπαιδευτικής/μορφωτικής σημαντικότητας». Ωστόσο, τα σύγχρονα επιστημονικά δεδομένα θεωρούν το σώμα και τον νου ως μια αδιαχώριστη ψυχοσωματική συνύπαρξη. Επακόλουθα, οι διανοητικές λειτουργίες υφίστανται χάριν στο ανθρώπινο σώμα (ενσωμάτωση). Συνεπώς, η ενσωμάτωση στην εκπαίδευση πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη, επειδή «οι εμπειρίες κινητικότητας στην και μέσα από τη Σ.Α. μπορούν να παρέχουν ευκαιρίες που εξανθρωπίζουν και παρέχουν αυθεντικές ευκαιρίες για να ενισχύσουν συγκεκριμένα το σημείο ότι η ουσιαστική ύπαρξη ενός ατόμου είναι κάτι περισσότερο από τη λογική του. Αυτός ή αυτή είναι ένα όν μέσα στον κόσμο». Έτσι, «το σώμα θα έχει αξία και εκτίμηση και η Σ.Α. θα ενωθεί αρμονικά με την πνευματική αγωγή για την πλήρη ανάπτυξη των μοναδικών ικανοτήτων και δυνατοτήτων του ανθρώπου».
Συμφωνούμε απόλυτα με τον Δρ. Κουτεντάκη ότι «Σύμφωνα με σειρά διεπιστημονικών μελετών, ο άνθρωπος εξελίχθηκε κυρίως μέσω της λειτουργίας του μυϊκού του συστήματος, ήτοι της κίνησης», «η όποια προσπάθεια αλλαγής σελίδας στη ελληνικό σχολείο (δημοτικό, γυμνάσιο) θα πρέπει να συνοδεύεται και από μία κίνηση μερικής –έστω– αποκατάστασης της υφιστάμενης ανισορροπίας μεταξύ σωματικής και πνευματικής εκπαίδευσης», «μία εκπαιδευτική ισορροπία (αρμονία) μεταξύ σωματικής και πνευματικής καλλιέργειας, τα θαυμαστά αποτελέσματα της οποίας παραμένουν αξεπέραστα» και ότι «Βασικός όμως όρος αυτής της εξελικτικής πορείας ήταν η αρμονική συνύπαρξη σωματικής δραστηριότητας και υγείας».
Πιστεύουμε όμως ότι για να αποκατασταθεί και να ενισχυθεί η αξία και η συνεισφορά της Σ.Α. (εκπαιδευτική ισορροπία (αρμονία) μεταξύ σωματικής και πνευματικής καλλιέργειας, Δρ. Κουτεντάκης) είναι σημαντικός παράγοντας η ανάδειξη της μορφωτικής/νοητικής και εκπαιδευτικής αξίας της Σ.Α. στην εκπαιδευτική διαδικασία. Κατά την άποψή μας, η ενημέρωση για τις σύγχρονες απόψεις και ευρήματα των επιστημών, όπως οι Γνωσιοεπιστήμες και οι Νευροεπιστήμες, αποτελεί απαραίτητο επιστημονικό εργαλείο για την υποστήριξη της παραπάνω αναγνώρισης της εποικοδομητικής συμβολής της Σ.Α. στους εκπαιδευτικούς και μορφωτικούς στόχους. Διότι είναι γενικότερα αποδεκτό ότι οι επικρατούσες προτεινόμενες διεθνείς παραδοσιακές προσεγγίσεις αιτιολόγησης της Σ.Α. στο πρόγραμμα σπουδών όπως η προαγωγή της υγείας, η διαμόρφωση του χαρακτήρα, η κοινωνικοποίηση και η αισθητική αγωγή, αν και δεν αμφισβητείται η θετική συνεισφορά της στους παραπάνω τομείς, αυτές οι προσεγγίσεις δεν αποτελούν πλέον ασφαλή θεμέλια πάνω στα οποία μπορεί να βασιστεί η αιτιολόγηση της Σ.Α. στο πρόγραμμα σπουδών, καθώς υπολείπονται ισχυρής επιστημονικής και παιδαγωγικής επιχειρηματολογίας.