Ψυχολόγοι και Κώδικας Δεοντολογίας

Φώτιος Αναγνωστόπουλος,
Καθηγητής Τμήματος Ψυχολογίας,
Πάντειο Πανεπιστήμιο

Ένα από τα βασικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν την υπεύθυνη και υψηλού επιπέδου άσκηση ενός επαγγέλματος είναι η ύπαρξη και τήρηση ενός κώδικα δεοντολογίας. Προς αυτό τον σκοπό, ο μετα-κώδικας δεοντολογίας της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας Συλλόγων Ψυχολόγων (EFPA, 2005) περιγράφει τέσσερεις βασικούς άξονες που αφορούν τις αρχές άσκησης του επαγγέλματος από τους ψυχολόγους:

(α) τον σεβασμό των δικαιωμάτων και της αξιοπρέπειας του ατόμου, την αποφυγή διακρίσεων, τη διαφύλαξη της εχεμύθειας και εμπιστευτικότητας, την παροχή συγκατάθεσης και τη μεγιστοποίηση του αυτο-καθορισμού από την πλευρά του θεραπευόμενου, 

(β) την αναγνώριση των ορίων επάρκειας και αρμοδιότητας των ψυχολόγων και  των περιορισμών που θέτει η εξειδίκευσή τους,  αλλά και την υποχρέωσή τους για δια βίου επαγγελματική ανάπτυξη, 

(γ) την ευθύνη προς τους θεραπευόμενους, την εφαρμογή επιστημονικά τεκμηριωμένων μεθόδων ψυχολογικής αξιολόγησης και παρέμβασης κατά την άσκηση του επαγγέλματος,  την καλή  συνεργασία με άλλους επαγγελματίες,

(δ) την ακεραιότητα στις επαγγελματικές σχέσεις, την υποχρέωση αναστοχασμού επί των προσωπικών και επαγγελματικών περιορισμών, την ακρίβεια στην παρουσίαση των προσόντων και την αποφυγή διπλών σχέσεων. 

Τα Τμήματα Ψυχολογίας των ΑΕΙ θα πρέπει να εξασφαλίζουν ότι οι σημερινοί φοιτητές τους και αυριανοί ψυχολόγοι έχουν επαρκείς γνώσεις και ευαισθητοποίηση σχετικά με τον κώδικα επαγγελματικής ηθικής και δεοντολογίας.

Για τους ψυχολόγους στην Ελλάδα υπάρχει επίσημα τέτοιος κώδικας από το έτος 2019 (ΦΕΚ 2344/ τ. Β/ 18.6.2019), αν και ο βασικός νόμος που διέπει την άσκηση του επαγγέλματος του ψυχολόγου δημοσιεύτηκε πριν 45 χρόνια, το έτος 1979! 

Αυτός ο κώδικας δεοντολογίας αποτελείται από 14 άρθρα, χωρισμένα σε εννέα ενότητες.

 Οι ενότητες αυτές καλύπτουν τα εξής ζητήματα: 

• (1) γενικά καθήκοντα του ψυχολόγου (πχ. διαφύλαξη του κύρους του επαγγέλματος,  σεβασμός προς τον άνθρωπο και τα δικαιώματά του), 
• (2) υποχρεώσεις προς τους ασθενείς (πχ. παροχή ίδιας φροντίδας προς όλους τους ασθενείς ανεξάρτητα από θρησκευτικές ή  ιδεολογικές τοποθετήσεις, ή την κοινωνικο-οικονομική κατάστασή τους, τήρηση πλήρους εχεμύθειας, τήρηση του επαγγελματικού απόρρητου και λύση του μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις, τήρηση δεοντολογίας κατά την διεξαγωγή ερευνών ή την χρήση ψυχολογικών δοκιμασιών), 
• (3) καθήκοντα προς τους συναδέλφους (πχ. παρουσίαση τίτλων σπουδών ή ειδικότητας κατά τρόπο που ανταποκρίνεται απόλυτα προς την πραγματικότητα, διατήρηση σχέσεων αλληλοσεβασμού με τους συναδέλφους),
•  (4) σχέσεις του ψυχολόγου με άλλους επαγγελματίες (πχ. ο ψυχολόγος δεν υπεισέρχεται στη δικαιοδοσία συγγενών επαγγελμάτων), 
• (5) σχέση με τις υπηρεσίες όπου εργάζεται (πχ. ενημέρωση του εργοδότη για τους όρους, τους περιορισμούς και τις υποχρεώσεις που απορρέουν από την επαγγελματική δεοντολογία), (6) συνεργασία με τις αρχές υγείας,
•  (7) διαφήμιση (πχ. απαγόρευση της δημόσιας διαφήμισης σε ΜΜΕ , μέσα κοινωνικής δικτύωσης, με διανομή εντύπων, κλπ., αποχή από κάθε πράξη που μπορεί να προκαλέσει αθέμιτο ανταγωνισμό προς τους συναδέλφους), 
• (8) παρουσία των ψυχολόγων στο διαδίκτυο (πχ. δυνατότητα διατήρησης ιστοσελίδας με ακριβείς και αντικειμενικές πληροφορίες, απαγόρευση διενέργειας πράξεων ψυχολόγου και γενικά της άσκησης του επαγγέλματος διαδικτυακά, εκτός εξαιρέσεων), 
• (9) αμοιβή ψυχολόγου (πχ. αποφυγή αθέμιτου ανταγωνισμού μέσω συστηματικής ή εσκεμμένης λήψης αμοιβής κατώτερης της ισχύουσας, αποχή από κάθε ενέργεια που μπορεί να δικαιολογήσει μομφή εναντίον του ψυχολόγου για κερδοσκοπία, απαγόρευση διανομής αμοιβής ή παροχή ποσοστών προς τρίτους ή μεσάζοντες, με σκοπό την αύξηση της πελατείας).

Ωστόσο έχουν παρατηρηθεί τα εξής προβλήματα που αφορούν τον ισχύοντα κώδικα δεοντολογίας. 

Πρώτον, ορισμένοι ψυχολόγοι μπορεί να μην γνωρίζουν την ύπαρξη ή το περιεχόμενό του. 

Δεύτερον, η άγνοια αυτή μπορεί να οδηγεί στη μη πιστή τήρηση του κώδικα ή στην πλημμελή τήρηση των αρχών δεοντολογίας. 

Τρίτον, δεν υπάρχει θεσμοθετημένη επιτροπή δεοντολογίας, η οποία να εποπτεύει την τήρηση του κώδικα και να επιβάλλει κυρώσεις, σε περίπτωση παράβασης των άρθρων του. 

Μάλιστα, το άρθρο 14 αναφέρει ότι η τήρηση του κώδικα «εποπτεύεται και ελέγχεται από την αρμόδια υπηρεσία του Υπουργείου Υγείας». 

Όμως αυτή η υπηρεσία του υπουργείου με ποιόν τρόπο εποπτεύει και ελέγχει την τήρηση του κώδικα;  

Σε ποιες ενέργειες έχει προβεί προκειμένου να ασκήσει αυτόν τον έλεγχο που προβλέπει το ΦΕΚ; 

Στην πραγματικότητα, αυτή τη στιγμή,  η τήρηση των διατάξεων του κώδικα  «επαφίεται στην επιστημονική αξιοπρέπεια και την επαγγελματική συνείδηση των ψυχολόγων», όπως ακριβώς αναφέρει το άρθρο 13!

Χρειάζεται η Πολιτεία να προχωρήσει άμεσα στη δημιουργία ΝΠΔΔ ψυχολόγων, όπου θα θεσμοθετηθεί η λειτουργία επιτροπής δεοντολογίας, η οποία θα εποπτεύει και θα ελέγχει την τήρηση του κώδικα. 

Με τον τρόπο αυτό θα διαδοθεί και θα εφαρμοστεί στην πράξη ο κώδικας, θα αποφευχθούν περιπτώσεις αντιποίησης του επαγγέλματος, θα οριοθετηθούν και θα θεσμοθετηθούν οι ψυχολογικές ειδικότητες, αλλά και θα γίνει ρύθμιση των όρων και προϋποθέσεων παροχής ψυχολογικών υπηρεσιών ιδίως μέσω του διαδικτύου, φαινόμενο που τον τελευταίο καιρό έχει λάβει ανεξέλεγκτες διαστάσεις.

Τέλος, στο πρόγραμμα σπουδών των  Τμημάτων Ψυχολογίας των ΑΕΙ θα πρέπει να υπάρχει ξεχωριστό μάθημα περί δεοντολογίας άσκησης του επαγγέλματος, με παραδείγματα κατευθυντήριων οδηγιών, προπαντός  όταν εγείρονται διλήμματα.  

Έμφαση θα πρέπει να δίνεται στο ρόλο του εκπαιδευόμενου φοιτητή ψυχολογίας (πχ. ζητήματα λογοκλοπής κατά τη συγγραφή εργασιών, κανόνες δεοντολογίας κατά τη διεξαγωγή ερευνών, ρόλος  και ευθύνες του φοιτητή κατά την πρακτική άσκηση). 

Παράλληλα, η εκπαίδευση θα πρέπει να εστιάζει στη βαθύτερη γνώση και κριτική θεώρηση των δεοντολογικών αρχών άσκησης του επαγγέλματος και την επίλυση διλημμάτων (πχ. αποφυγή διπλών σχέσεων- φιλικών, συγγενικών ή επαγγελματικών- με τους θεραπευόμενους, περιπτώσεις λύσης του επαγγελματικού απόρρητου, ζητήματα διαφύλαξης του κύρους του επαγγέλματος, σύγχυση ανάμεσα στον επαγγελματικό ρόλο και στις προσωπικές απόψεις, ιδίως όταν εκφράζονται δημοσίως, παρουσία του ψυχολόγου ως μάρτυρα υπεράσπισης ή κατηγορίας του θεραπευόμενού του στο δικαστήριο, διακοπή ή συνέχιση της παροχής υπηρεσιών όταν διαπιστωθεί ότι δεν παρουσιάζεται βελτίωση ή όφελος για τον θεραπευόμενο). 

Η καθιέρωση του κώδικα δεοντολογίας αποτελεί δείκτη του βαθμού καλής οργάνωσης και συγκρότησης ενός επαγγέλματος, όπως αυτό του ψυχολόγου, για το οποίο απαιτείται η κατοχή ειδικής άδειας άσκησης.