Η μνήμη του Α. Δημαρά και το σημερινό Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής (ΙΕΠ)

Γιώργος Μπαγάκης, Καθηγητής Μεθοδολογίας και Πολιτικών Δια Βίου Μάθησης και Επιμόρφωσης στο Τμήμα Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής Πανεπιστήμιου Πελοποννήσου

Εισαγωγικά
Την περασμένη Τρίτη έκλεισαν δυο χρόνια από τότε που μας άφησε ο αείμνηστος Αλέξης Δημαράς, ένας ιστορικός της εκπαίδευσης πολύ μεγάλης εμβέλειας.
Το βιβλίο που έγραψε στη δεκαετία του 1970 για «τη μεταρρύθμιση που δεν έγινε» παραμένει κλασικό και εξαιρετικά ενδιαφέρον. Υπάρχουν πολλοί, πολύ πιο κατάλληλοι από μένα, για να μιλήσουν για τον ιστορικό της εκπαίδευσης και το έχουν ήδη κάνει. Θεωρώ όμως χρήσιμο σήμερα, σε μια εποχή αφωνίας, εκπτώσεων και βαρβαροτήτων στην εκπαίδευση, να θυμίσω ένα από τα τελευταία οράματα του Αλέξη Δημαρά, το οποίο άρχισε να υλοποιείται ως Ι.Ε.Π. Έτυχε να βιώσω από κοντά σε κάποιο βαθμό, την όποια υλοποίησή του οράματος αυτού, εντός βέβαια των αναγκαστικών πολιτικών συμβιβασμών που αυτή συνεπαγόταν. Η υπενθύμιση της σχέσης του Αλέξη Δημαρά με το Ι.Ε.Π. επιχειρείται σήμερα, γιατί σε εποχές βαθύτατης κρίσης στην εκπαίδευση, η ανάκληση στη μνήμη και ο αναστοχασμός σε κρίσιμα ζητήματα που έθεσαν μεγάλες προσωπικότητες μπορούν ενδεχομένως να συμβάλουν στην υπέρβαση δύσκολων περιόδων όπως η σημερινή. Θα αναφερθώ λοιπόν στο Ι.Ε.Π., το οποίο ο Αλέξης Δημαράς οραματίστηκε και υπήρξε ο πρώτος του πρόεδρος. Πέθανε κατά τη διάρκεια αυτής της προεδρίας,  4 μήνες μετά την επίσημη λειτουργία του Ι.Ε.Π., που ως γνωστόν προέκυψε από τη συγχώνευση του πρώην Παιδαγωγικού Ινστιτούτου (Π.Ι.), του Κέντρου Εκπαιδευτικής Έρευνας (Κ.Ε.Ε.) και του Οργανισμού Επιμόρφωσης Εκπαιδευτικών (Ο.ΕΠ.ΕΚ.). Μέρος από όσα ακολουθούν  για το Ι.Ε.Π. έχουν παρουσιαστεί στο 1ο Συνέδριο της Πανελλήνιας Ένωσης Σχολικών Συμβούλων (Π.Ε.Σ.Σ.), που αναφερόταν στις σύγχρονες διδακτικές  προσεγγίσεις και πραγματοποιήθηκε στις 24 Νοεμβρίου 2013.      
Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής (ΙΕΠ) quo vadis;
Οι «τηλεγραφικές» αναφορές που ακολουθούν εστιάζουν στη δημιουργία του Ι.Ε.Π., αλλά και στη σημερινή του πορεία, που πόρρω απέχει από τον τρόπο που νομίζω ότι το οραματίστηκε ο Αλέξης Δημαράς.   
α. Σύντομη αναφορά στη δημιουργία του ΙΕΠ . Ως γνωστόν το 1964 ιδρύθηκε το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (Π.Ι.) με προσωπικότητες μεγάλης εμβέλειας, όπως ο  Φάνης Κακριδής, και από το 1989 λειτούργησε με πρόεδρο το Θεόφραστο Γέρου (μετά την κατάργησή του στη Δικτατορία και τη μετατροπή του σε Κ.Ε.ΜΕ. στη συνέχεια). Πολλά άλλαξαν όμως στη συνέχεια. To 1996 δημιουργήθηκε το Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας (Κ.Ε.Ε.), πρωτοστατούντος του αείμνηστου Αλέξη Δημαρά. Το 2003 με οδηγίες της Ε.Ε., για να δοθεί ξεχωριστή έμφαση στην επιμόρφωση, δημιουργήθηκε ο Οργανισμός Επιμόρφωσης Εκπαιδευτικών (Ο.ΕΠ.ΕΚ.). Τον Μάιο του 2010, στο πλαίσιο της εξοικονόμησης πόρων, πάρθηκε η απόφαση για συγχώνευση των 3 αυτών οργανισμών (Π.Ι., Κ.Ε.Ε., Ο.ΕΠ.ΕΚ.). Τον Μάιο του 2011 ορίστηκε το πρώτο ΔΣ του Ι.Ε.Π. με πρόεδρο τον Αλέξη Δημαρά. Τον Φεβρουάριο του 2012 πραγματοποιήθηκε η συγχώνευση στο Ι.Ε.Π των οργανισμών που προαναφέρθηκαν (Μπαγάκης, 2012, 1912α). Τον Ιούνιο του 2012 πέθανε ο Αλέξης Δημαράς, αφού ενδιάμεσα είχε παραιτηθεί δύο φορές λόγω διαφωνιών με τον τότε υπουργό. Λίγο μετά, τον Ιούνιο του 2012, ανέλαβε ο Κωνσταντίνος Αρβανιτόπουλος ως υπουργός Παιδείας και το πρώτο Διοικητικό Συμβούλιο του Ι.Ε.Π. παραιτήθηκε ουσιαστικά τον Αύγουστο του 2012. Τον Ιανουάριο του 2013 ανέλαβε το νυν Δ.Σ. και μέχρι τότε επόπτευε το ακέφαλο ουσιαστικά Ι.Ε.Π. ο υπουργός Κωνσταντίνος Αρβανιτόπουλος μέσω του τότε Ειδικού Γραμματέα Πρωτοβάθμιας Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης και νυν προέδρου του ΙΕΠ. Υπήρξαν καθυστερήσεις της πρώτης διοίκησης του Ι.Ε.Π. λόγω ρευστού πολιτικού κλίματος με αλλαγές υπουργών, με το θάνατο του Αλέξη Δημαρά, με διαδοχικές εκλογές στην κεντρική πολιτική σκηνή το πρώτο εξάμηνο λειτουργίας του Ι.Ε.Π. Υπήρξαν όμως καθυστερήσεις και της νέας κυβέρνησης. Χάθηκε χρόνος 6 σχεδόν μηνών χωρίς ουσιαστικά διοίκηση στο Ι.Ε.Π. Με ευθύνη της τότε πολιτικής ηγεσίας, έχασαν τη θέση τους στη συνέχεια, το 2013, 18 έμπειροι, ικανοί και εξειδικευμένοι συμβασιούχοι, επειδή είχαν λήξει οι συμβάσεις τους, μόλις 18 μέρες πριν, και έτσι δεν υπήρχε δυνατότητα ανανέωσης τους. Είναι προφανές ότι οι εποπτεύοντες τότε το ΙΕΠ μπορούσαν να έχουν βρει μια λύση. Επιπλέον, τα έργα εθνικής εμβέλειας του Ι.Ε.Π. καθυστέρησαν σωρευτικά και επικίνδυνα το δεύτερο εξάμηνο του 2012, με πολύ αρνητικές συνέπειες σε πολλά επίπεδα. Από τον Ιανουάριο του 2013 υπάρχει νέα διοίκηση.
β. Επισημάνσεις για το ΙΕΠ σήμερα. Παρά τις όποιες ρητορείες, δεν είναι σαφές αν τελικά και κατά πόσο πολιτικές «επικυριαρχίας», σε σχέση με τις προηγούμενες ηγεσίες και ιδιαίτερα σε σχέση με το προσωπικό του Ο.ΕΠ.ΕΚ. αλλά και του Κ.Ε.Ε.,  ωφελούν την ελληνική εκπαίδευση. Πάντως μέχρι τώρα, ενάμισι χρόνο μετά, θετικό αποτέλεσμα δεν είναι ακόμα ορατό.
Διαφαίνεται μια αναπαλαίωση αναποτελεσματικών πολιτικών του Π.Ι. της περιόδου του 2000,  καθώς, πολύ προσεκτικά, το Δ.Σ. του Ι.Ε.Π. επαναφέρει σταδιακά και επιλεκτικά, αρκετούς από τους τότε πρωταγωνιστές. Ταυτόχρονα φαίνεται να επιδιώκει επιλεκτικά την κυριαρχία σε θέσεις ευθύνης ατόμων από το παλιό Π.Ι., να υποτιμά σε μεγάλο βαθμό το έργο που είχε παραχθεί από τους 2 κύριους προηγούμενους συγγενικούς φορείς, καθώς και καινοτόμες λειτουργίες ή κουλτούρες που είχαν διαμορφωθεί σε αυτούς τους νεότερους και πιο ευέλικτους οργανισμούς. Αυτό συμβαίνει παρά το ότι το θεσμικό πλαίσιο του Ι.Ε.Π., ως Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου, ταυτίζεται με αυτούς τους οργανισμούς και διαφοροποιείται σημαντικά από το θεσμικό πλαίσιο του πρώην Π.Ι., το οποίο δεν ήταν Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου.
Δεν υπάρχει άραγε άλλη διέξοδος για αυτόν τον επιτελικό φορέα του Υπουργείου Παιδείας;
- Ποια είναι τελικά η φυσιογνωμία, ποιο είναι το όραμα, ποιες είναι οι αρχές,  επάνω στις οποίες βασίζονται σήμερα οι πολιτικές του Ι.Ε.Π., του επιτελικού δηλαδή οργανισμού για τα τεκταινόμενα στις σύγχρονες διδακτικές προσεγγίσεις και στις πρακτικές στα σχολεία σε ένα συγκεντρωτικό εκπαιδευτικό σύστημα όπως το Ελληνικό; Ας ανοίξει το Ι.Ε.Π. μια  δημόσια συζήτηση γύρω από αυτά.
-Υπάρχει π.χ. επεξεργασμένη πολιτική για την επιμόρφωση, για τα προγράμματα σπουδών, που έχουν άμεση σχέση με τις σύγχρονες διδακτικές προσεγγίσεις, ώστε να είναι σύγχρονες, συμβατές και εφικτές με την ομολογουμένως εξαιρετικά δύσκολη ελληνική εκπαιδευτική πραγματικότητα;
γ.  Η ανάγκη για ανοικτές πολιτικές του Ι.Ε.Π. Στο πρόσφατο εκπαιδευτικό πλαίσιο που περιγράφτηκε θεωρούνται αναγκαίες ανοικτές πολιτικές με ιδιαίτερη έμφαση:
-Στην αμφίδρομη και ουσιαστική σύνδεση με την εκπαιδευτική και ερευνητική κοινότητα όλης της χώρας.
-Στην ανοιχτή συζήτηση για την αποσαφήνιση της φυσιογνωμίας και την προοπτική μιας σύγχρονης, αποτελεσματικής και αποδοτικής λειτουργίας του Ι.Ε.Π.
-Στην υπέρβαση των «μονοπωλιακών» λογικών μελών του πρώην ΠΙ της δεκαετίας του 2000.
Ταπεινή μου θέση  είναι ότι  μια ανοιχτή συζήτηση  και όσμωση με την εκπαιδευτική και την ερευνητική κοινότητα (τουλάχιστον αυτή που ασχολείται με τους εκπαιδευτικούς και τα σχολεία) για την προοπτική αυτού του νέου επιτελικού φορέα είναι απολύτως απαραίτητη και αυτή δεν έχει υπάρξει μέχρι τώρα. Τα επισημαίνω, γιατί πολύ καθοριστικές εκπαιδευτικές πολιτικές εθνικής εμβέλειας που αφορούν τις σύγχρονες διδακτικές προσεγγίσεις, όπως πολιτικές  επιμόρφωσης, αξιολόγησης, προγραμμάτων σπουδών, συμμετοχής της Ελλάδας σε διεθνή προγράμματα, όπως το PISA εκπορεύονται από το ΙΕΠ.
Βέβαια αυτά υπερβαίνουν τις απειροελάχιστες δυνατότητες των όποιων επισημάνσεων και  στοχασμών. Είναι πρωτίστως θέμα πολιτικών συσχετισμών στην κεντρική πολιτική σκηνή, στην οποία το τοπίο είναι συγκεχυμένο  και ρευστό.
Επίλογος
Αυτά τα έγραψα γιατί το όραμα του Αλέξη Δημαρά ως προς το Ι.Ε.Π. νομίζω ότι βρισκόταν στην αντίθετη ακριβώς κατεύθυνση από αυτή που τελικά το οδήγησε η σημερινή του ηγεσία. Ο Αλέξης Δημαράς ήταν προσιτός, ανθρώπινος, ευγενής, ανοικτός, διανοούμενος, ευφυής και άνθρωπος με κύρος και αποδοχή από την εκπαιδευτική κοινότητα. Ποιο μπορεί άραγε να είναι σήμερα, το μετά τον Αλέξη Δημαρά, εναλλακτικό όραμα για το ΙΕΠ;
Αναφορές
Μπαγάκης, Γ. (2012). Προβληματισμοί  για τις συγχωνεύσεις οργανισμών που εποπτεύονται από το Υπουργείο Παιδείας  και Θρησκευμάτων, Πολιτισμού και  Αθλητισμού (Υ.ΠΑΙ.Θ.Π.Α.). Η περίπτωση του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής
(Ι.Ε.Π.). Ανάρτηση στο Portal ESOS.
Μπαγάκης, Γ. (2012α) Από το Παιδαγωγικό Ινστιτουτο (ΠΙ), το Κέντρο Εκπαιδευτικής ‘Ερευνας (ΚΕΕ) και τον Οργανισμό Επιμόρφωσης Εκπαιδευτικών (ΟΕΠΕΚ) στο Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής (ΙΕΠ). Κρίσιμα ανοιχτά ζητήματα και δυναμικές. Ανάρτηση στο Portal ESOS.