Η γραφειοκρατία υπονομεύει τον παιδαγωγικό ρόλο του σχολείου (α)

Των Κώστα Ανθόπουλου και Νίκου Τσούλια

Όταν ο Μαξ Βέμπερ, ο θεμελιωτής της σύγχρονης Κοινωνιολογίας τόνιζε ότι «το μέλλον ανήκει στη γραφειοκρατία», φαινόταν σαν μια αόριστη και θεωρητική πρόβλεψη. Κι όμως, ήταν καρπός μιας εμβριθούς ανάλυσης του σύγχρονου καπιταλισμού και κυρίως εκείνων των βασικών επιλογών του με τις οποίες ενισχύεται και αναπαράγεται η πολιτική και ιδεολογική επικράτησή του. Τόνιζε μάλιστα τα εξής.

«Κρυσταλλωμένο πνεύμα είναι και εκείνη η ζωντανή μηχανή την οποία παριστάνει η γραφειοκρατική οργάνωση με την εξειδίκευση της εργασίας της, τον διαχωρισμό των αρμοδιοτήτων της, τις ρυθμίσεις της και τις ιεραρχικά κλιμακωμένες σχέσεις υπακοής. Σε συνδυασμό με τη νεκρή μηχανή, απασχολούνται να κατασκευάσουν το κλουβί εκείνης της δουλείας του μέλλοντος, στην οποία ίσως εξαναγκασθούν αδύναμοι οι άνθρωποι να κατοικήσουν κάποτε, όπως οι φελάχοι στο κράτος της αρχαίας Αιγύπτου. Αυτό μπορεί να συμβεί, εάν μια καθαρά τεχνικά διοίκηση, δηλ. μια ορθολογική διοίκηση και εξασφάλιση υπαλλήλων, θα ήταν η τελική και μοναδική αξία, η οποία θα αποφάσιζε για τον τρόπο διεύθυνσης των υποθέσεών τους. Γιατί η γραφειοκρατία αυτή εξυπηρετεί πολύ καλύτερα από οποιαδήποτε άλλη διάρθρωση της εξουσίας». (Max Weber, Κοινωνιολογία του Κράτους).

Στη χώρα μας οι διάφοροι αναλυτές επιχειρούν να «αμβλύνουν» τον εξουσιαστικό ρόλο της γραφειοκρατίας και την καλουπώνουν ως μια τεχνική αδυναμία της Διοίκησης και των υπαλλήλων της, και θεμελιώνουν αυτή τη σκόπιμη στρέβλωση του ρόλου της γραφειοκρατίας στην ταλαιπωρία των πολιτών, όταν πηγαίνουν να εξυπηρετηθούν σε δημόσιες υπηρεσίες! Και έτσι επιχειρείται να συγκαλυφθεί ο εξουσιαστικός και έντονα ιεραρχικός και πυραμιδικός ιστός της.

Στην εκπαίδευση – κατεξοχήν κοινωνικό και πολιτισμικό θεσμό –, η διοίκηση με άξονα τη γραφειοκρατία έχει διαμορφώσει ένα ασφυκτικό και πολυδαίδαλο σύστημα, το οποίο αντί να είναι βοηθητικό στην κύρια αποστολή του σχολείου τείνει να το επισκιάζει και να το χειραγωγεί. Ο απόλυτος έλεγχος κάθε λειτουργίας – ακόμα και της πιο ασήμαντης - των σχολείων από την ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας μέσω των δομών διοίκησης (κεντρικών και περιφερειακών) είναι δηλωτικός του ασφυκτικού κλοιού των θεσμών της εκπαίδευσης, που πνίγει κάθε έννοια αυτενέργειάς των και πρωτοβουλιών τους.

Είναι δε χαρακτηριστικό το εξής στοιχείο. Ενώ το εκπαιδευτικό μας σύστημα χαρακτηρίζεται ως το πιο συγκεντρωτικό εκπαιδευτικό σύστημα της Ευρώπης από τους σχετικούς διεθνείς οργανισμούς, οι Υπουργοί Παιδείας των τελευταίων χρόνων αντί να αμβλύνουν το συγκεντρωτισμό και την γραφειοκρατία, τα ενισχύουν! Και αυτό είναι μια βαθιά συντηρητική πολιτική επιλογή, που αποσκοπεί στην ιδεολογική και κοσμοθεωρητική χειραγώγηση του παιδαγωγικού ρόλου του σχολείου.

Παράλληλα, μετασχηματίζονται τα σχολεία και το επάγγελμα των εκπαιδευτικών ως απλοί διεκπεραιωτές των κεντρικών επιλογών! Αντί να δημιουργούνται συνθήκες για την απελευθέρωση των δημιουργικών δυνάμεων της εκπαίδευσης, στήνονται μηχανισμοί ελέγχου και φασκιώματός των.   

Προσθετικά και πάντα συμβατά με την αντίληψη της ηγεσίας του Υπουργείου Παιδείας, υπάρχει και η εξής εξέλιξη. Ο ψηφιακός μετασχηματισμός, αντί να μειώνει τους αρμούς της γραφειοκρατίας - ως θα ήταν αναμενόμενο -, τους ενισχύει. Ο λόγος είναι απλός. Όχι απλά και μόνο δεν θεμελιώνεται, όπως θα έπρεπε, αλλά ούτε καν λαμβάνει υπόψη τη ζώσα σχολική πραγματικότητα και τη βασική λειτουργία των εκπαιδευτικών.

Το φαινόμενο της γραφειοκρατίας σε σχέση με το εκπαιδευτικό σύστημα έχει απασχολήσει στη χώρα μας μια σειρά από παιδαγωγούς και κοινωνιολόγους της εκπαίδευσης από τα τέλη της δεκαετίας του ‘80.

Χαρακτηριστικές είναι οι μελέτες του Θ. Γκότοβου για το ρόλο των εγκυκλίων στη «γραφειοκρατικοποίηση» της μαθησιακής διαδικασίας στο σχολείο, του Δ. Βεργίδη για το τεχνοκρατικο-γραφειοκρατικό σχολείο, του Απ. Ανδρέου για τα γραφειοκρατικά χαρακτηριστικά της διοίκησης της εκπαίδευσης στη χώρα μας αλλά και του Γ. Μιχαλακόπουλου για τα παιδαγωγικά και εκπαιδευτικά προβλήματα που έχουν αναδειχθεί στο πλαίσιο της γραφειοκρατικής οργάνωσης του εκπαιδευτικού μας συστήματος.

Είναι αλήθεια ότι η οργάνωση και διαχείριση της καθημερινότητας του Σχολείου, την τελευταία δεκαετία, μέσα από μια σειρά νομικές διαδικασίες σε ολοένα μεγαλύτερο βαθμό, ρυθμίζεται: από κεντρικές, γραφειοκρατικές κατευθύνσεις που πολλές φορές προκαλούν όχι μόνο τη δυσαρέσκεια της εκπαιδευτικής κοινότητας αλλά και οδηγούν στην παιδαγωγική απραξία ως μέσο έμμεσης διαμαρτυρίας, αφού με τον τρόπο αυτό προωθείται η τυποποίηση και η διεκπεραίωση προδιαγεγραμμένων διαδικασιών που οδηγούν στη στασιμότητα και στην έλλειψη αυτενέργειας.

Από την άλλη πλευρά, είναι επίσης αλήθεια ότι οι ποικίλες γραφειοκρατικές διαδικασίες για τη λειτουργία του Σχολείου, δημιουργούν έναν όγκο μη διδακτικών εργασιών, οι οποίες αναπόφευκτα επιβαρύνουν την καθημερινότητα των εκπαιδευτικών και δυσχεραίνουν την αποτελεσματικότητα της εκπαιδευτικής διαδικασίας.

Υ.Γ.

Συνέχεια , αύριο, στο β΄ μέρος